Pęd do umiastowiania wsi nie ustaje. Dzięki aspiracjom wójtów zyskują mieszkańcy nowych miasteczek i całe gminy. Wzrasta też prestiż samych wójtów, którzy z dnia na dzień stają się burmistrzami. Szansę na rozwój zyskał Latowicz, który staje się od 1 stycznia 2023 roku siódmym miastem w powiecie mińskim.  Przez sześć wieków przeszedł  tak wiele, że jego orędownicy uznają przywróconą miejskość za sprawiedliwość dziejową...

 

Ćwieki wieków

Latowicz należy do najstarszych miejscowości południowo-wschodniego Mazowsza. Równorzędny mu jest jedynie erygowane w 1421 roku Mensko. W 1718 powstaje  Kałuszyn i dopiero w 1962 roku prawa miejskie uzyskuje Sulejówek. Kolejne miasta powstają już w bieżącym wieku. I tak w 2001 roku miejski staje  Halinów, w 2014 roku Mrozy, a od początku 2022 roku prawa miejskie z lat 1621-1870 odzyskuje  Cegłów.

Latowicz miał prawa miejskie w latach 1423-1869 i czekał aż 154 lata na ich przywrócenie. Należał przez sto lat do książąt mazowieckich, ale niemały wkład w rozwój miasta, własnie w XVI wieku, miała królowa Bona. W kolejnych wiekach bywało różnie... W wyniku niekorzystnych wydarzeń historycznych jak potop szwedzki, powstania antycarskie, ale także nieprawidłowości w zarządzaniu burmistrzów organizm miejski był osłabiany, a liczba mieszkańców malała. Nic dziwnego, że represje dotknęły także Latowicza, który ukazem carskim w 1869 roku utracił prawa miejskie.

Mimo zwiejszczenia, Latowicz nie stracił nigdy wyraźnego układu urbanistycznego, dzięki czemu świadomość wyższego statusu osady pozostała. Współczesna, udana próba powrócenia do praw miejskich wiąże się z koniecznością rozwiązania konkretnych problemów, jak też jest elementem promocji osady miejskiej o bardzo bogatej i ciekawej historii.

Tak więc stało się i od 1 stycznia 2023 Latowicz  doczekał się rekompensaty za lata pauperyzacji, a wójt Bogdan Świątek został pierwszym burmistrzem po 154 latach wiejskości. Media krajowe widzą Latowicz jako miejsce akcji serialu Ranczo. Przypominają głównie filmowany urząd gminy i dom wójta na Rozstankach. To niezła promocja nowego miasta, ale władze  myślą przede wszystkim o rozwoju demograficznym i kulturowym.

W roku odzyskania miejskości przygotowują kilka wydarzeń. I tak już 1 stycznia 2023 powitali nowy rok koncertem  pod   chmurką   w   wykonaniu   młodych   artystów   z   terenu   gminy   Latowicz, strażackiej orkiestry oraz seniorów z Klubu Senior+ i członków KGW Latowicz.   5 stycznia 2023 nastąpiła zaś uroczysta gala –600 lat temu i teraz...Latowicz naszym miastem. Tu wystepy uczniów z Zespołu Szkół w Latowiczu wzbogaciło odczytanie aktu i wręczenie kluczy do miasta. A na koniec – już 16 lipca 2023 r. odbędzie się plenerowa impreza w ramach 600-lecia pierwotnego nadania praw miejskich.

DZIEJE LATOWICZA

 – W KSIĘSTWIE MAZOWIECKIM (do 1526 r.)

Najwcześniejsza wzmianka źródłowa związana z Latowiczem pochodzi z pierwszej połowy XIII w., kiedy to Latowicz przeszedł z rąk biskupa płockiego Gedki na własność niejakiego Klemensa. W 1313 r. książę czerski Trojden (†1341) nadał immunitet dla wyszczególnionych dóbr Krystyna, wojewody płockiego, wśród których wymienione zostały: Latowicz oraz Gniewań (od połowy XVI w. – przedmieście już królewskiego miasta Latowicza; nazwą tą określano późniejsze Wymyśle). Prawo miejskie Latowicz uzyskał w 1423 r. od księcia Janusza Starszego († 1429). Książę ten w czasie swojego panowania lokował 24 miasta, rozumiał bowiem jak duże ekonomiczne znaczenie dla księstwa i podróżującego dworu miała rozbudowa sieci miast. Wśród 14 założonych przez księcia Janusza Starszego miast, położonych na trasie jego corocznych objazdów księstwa, Latowicza jednak nie było. W 1430 r. Liw otrzymał ius civile na wzór Latowicza, co mogło świadczyć o doskonałości i uniwersalności zastosowanych w nim rozwiązań prawnych.

W tym ważnym w XIV i XV w. skupisku osadnictwa w prawobrzeżnej części ziemi czerskiej oraz istotnym ośrodku dóbr książęcych owego regionu, przybywało wciąż rzemieślników. Jego mieszkańcy licznie trudnili się handlem, a także rolnictwem i rybołówstwem. W mieście bardzo wcześnie zbudowano groblę, spiętrzającą wodę na Świdrze i utworzono oblewający miasto staw, gdzie łowiono ryby.

Prawdopodobnie w związku z lokacją Latowicza książę Janusz Starszy nadał 1 włókę plebanowi kościoła z tej miejscowości; taki bowiem był zwyczaj (do książąt mazowieckich, a potem królów polskich, należało prawo patronatu w tej parafii). Wzmianka źródłowa donosząca o tym wydarzeniu nie jest datowana i pochodzi z tomu Metryki Mazowieckiej niestarannie przepisanego w trzeciej ćwierci XV w. z oryginalnej księgi i obejmującego okres panowania Janusza Starszego. Parafia latowicka znajdowała się na terenie archidiakonatu warszawskiego, w diecezji poznańskiej. Do czasu utworzenia odrębnego dekanatu latowickiego (koniec XVII w. do połowy XVIII w.) należała do dekanatu czerskiego, zaś od początku XVII w. do dekanatu garwolińskiego.

Począwszy od drugiej ćwierci XV w. Latowicz – jak pokazują zachowane źródła archiwalne – stał się uposażeniem księżnych mazowieckich; potem – w XVI i XVII w. – starostwo to często należało do uposażenia polskich królowych. W 1436 r. Bolesław IV (†1454), książę mazowiecki, dożywotnio zapisał Latowicz swej matce księżnej Annie (†1458), córce księcia holszańskiego Iwana Olgimuntowicza, wdowie po księciu Bolesławie III (†1428). Pod koniec stulecia, w 1497 r., książę mazowiecki Konrad III (†1503), zabezpieczając posag swej żony Anny (†1522), córki Mikołaja Radziwiłłowicza, wojewody wileńskiego, wśród innych miejscowości zapisał jej również Latowicz.

W 1436 r. w dokumentach pojawia się pierwsza wzmianka o mieszczaninie z tego miasta, Mikołaju Gniewańskim, któremu książę Bolesław IV sprzedał za 30 kop groszy wójtostwo we wsi Gniewanie. W 1448 r. tenże władca potwierdził sprzedaż, dokonaną przez księżnę Annę mazowiecką, wójtostwa we wsi Chyżyny mieszczaninowi z Latowicza Piotrowi za sumę 34 kop groszy. Na przełomie XV i XVI w. Latowicz należał do miast, których najdalsze kontakty nie przekraczały 20 km (zasięg rynku lokalnego), a w orbicie jego wpływów pozostawało kilka lub kilkanaście miejscowości. Liczne, nadawane przez książąt mazowieckich, a potem królów polskich przywileje, sprzyjały dynamicznemu rozwojowi miasta. W 1502 r. Konrad III, książę mazowiecki, nadał miastu prawo odbywania targów we czwartki i trzech jarmarków rocznie, który to przywilej potwierdził w 1539 r. król Zygmunt Stary. Dzięki nadanemu siedem lat później przez wdowę po Konradzie – Annę i potwierdzonemu w 1539 r. przez Zygmunta Starego przywilejowi, który dotyczył m.in. warzenia i sprzedaży piwa, Latowicz stał się monopolistą na okolicę w jego produkcji; w karczmach oddalonych o milę od miasta nie można było warzyć ani sprzedawać piwa – należało je sprowadzać z Latowicza. We wspomnianym przywileju księżna zrezygnowała też ze swoich dochodów z łaźni miejskiej oraz z wytapiania wosku, zezwoliła także miastu na pobieranie opłat z kar zwanych „bykowe” i „bronne”. Wszystkie uzyskane w ten sposób dochody miasto miało przeznaczyć na reperację dróg i mostów.

W 1519 r. biskup poznański Jan Lubrański za zgodą kapituły poznańskiej nadał plebanowi Łukaszowi i jego następcom dziesięciny ze wsi Redzyńskie, Transbór, Iwowe i Oleksianka oraz z folwarku w Dłużewie na utrzymanie wikariuszy. W 1526 r. księżna mazowiecka Anna (†1557), córka Konrada III, nadała nowemu, ufundowanemu przez siebie w 1522 r. kościołowi w Latowiczu grunty w mieście, dołączając je do uposażenia starego kościoła, które obejmowało dwie włóki. W dziesięć lat później „król młody” (czyli Zygmunt August) uzyskał od ojca prawo patronatu w stosunku do kościoła parafialnego w Latowiczu. Korzystając z tego prawa przekazał on funkcję plebana synowi kasztelana sandomierskiego i ochmistrza dworu królowej, klerykowi Stanisławowi Wolskiemu, mającemu tylko niższe święcenia kapłańskie (co nie było wówczas wyjątkiem).

 

 – W KRÓLESTWIE POLSKIM (po 1526 r.)

Po śmierci ostatniego księcia mazowieckiego Janusza III, który zmarł 10 marca 1526 r. najprawdopodobniej na gruźlicę, starostwo latowickie oraz samo miasto wraz z innymi ziemiami Mazowsza zostało włączone do Korony – do województwa mazowieckiego i znalazło się w ziemi czerskiej, w powiecie garwolińskim. Latowicz obok zamku Liw, miast Garwolina, Goszczyna, Piaseczna oraz Osiecka, we wrześniu 1526 r. stał się częścią uposażenia Anny, siostry Janusza III, do czasu jej zamążpójścia. W myśl zawartego z królem porozumienia, po ślubie z wojewodą podolskim Stanisławem Odrowążem ze Sprowy w 1536 roku  stał się starostwem niegrodowym i wszedł w skład oprawy królowej Bony. W marcu 1545 r. królowa Bona zrzekła się swoich dóbr oprawnych w Małopolsce i Wielkopolsce na rzecz „młodej królowej”, czyli żony Zygmunta Augusta Elżbiety Habsburżanki. Sama natomiast została w kilka dni później uposażona licznymi zasobnymi dobrami mazowieckimi, którymi były m.in.: Latowicz, Czersk, Warka, Grójec, Osieck, Garwolin, Warszawa – łącznie 12 starostw. Wartość zapisów na dobrach mazowieckich, które uzyskała królowa, to 200 tys. dukatów. Bona zarządzała tymi dobrami do lutego 1556 r., kiedy to opuściła Polskę. Pamięć o obecności królowej w Latowiczu przetrwała do dziś w nazwie Góra królowej Bony, którą określane jest miejsce na zachodnim krańcu wrzecionowatego wzniesienia, gdzie stał dwór wybudowany za czasów Bony. Dzięki lustracjom dóbr królewskich, które stanowią prawdziwą kopalnię wiedzy na temat życia codziennego w Rzeczypospolitej, poznajemy opis nieistniejącego już dworu zawarty w lustracji starostwa z 1613 r., kiedy to starostwo należało do królowej Konstancji Habsburżanki (†1631), drugiej żony Zygmunta III Wazy. Wcześniej, na sejmie 1581 r. królowa Anna Jagiellonka (†1596), żona Stefana Batorego, rezygnując z dotychczas posiadanych dóbr po bracie i matce, otrzymała oprawę na dobrach Księstwa Mazowieckiego, na których też miała oprawę królowa Bona, jej matka.

W 1540 r. Zygmunt Stary, na prośbę Mikołaja Organisty i Leonarda Lipki, rajców miejskich latowickich, przyznał miastu dochody z mostowego (opłaty za korzystanie z mostu) przeznaczone na reperację mostu. W wyniku pożarów, które w latach 1546 i 1558 dotknęły drewnianą w całości zabudowę miasta, Latowicz uzyskał najpierw ośmioletnie, a potem dziesięcioletnie zwolnienie od podatków. W 1546 r. Piotr Drigalo, mieszczanin z Latowicza, utrzymał w swym posiadaniu dwie części ziemi z łąkami, które odebrał mu kasztelan zakroczymski i starosta latowicki Aleksander Iłowski. Natomiast w 1557 r. król Zygmunt August zezwolił Franciszkowi Gniewańskiemu, krawcowi królewskiemu, na wykup wójtostwa latowickiego z rąk Macieja Magdy, Mikołaja Dejusa, Pawła Dejusa i Gawina, oraz zachował go wraz z żoną i synem w dożywotnim posiadaniu tegoż wójtostwa. Innym aktem z tego samego roku król potwierdził dokument wydany przez księcia mazowieckiego Bolesława w 1436 r., dotyczący sprzedaży wójtostwa we wsi Gniewaniu Mikołajowi zwanemu Gniewańskim, mieszczaninowi latowickiemu (zapewne przodkowi Franciszka).

W szesnastowiecznym Latowiczu mieszkało wielu rzemieślników, w tym liczni piwowarowie. Lustracja z 1565 r. podaje łączną liczbę 102 rzemieślników. Istniały cechy m.in. krawców, kuśnierzy, szewców. W 1557 r. król Zygmunt August potwierdził artykuły cechu krawców w Latowiczu. W 1725 r. podobny przywilej nadał cechowi latowickich kuśnierzy król August II Mocny.

Ostatnia dekada XVI w. przyniosła zaostrzenie konfliktów między mieszczanami latowickimi a miejscowymi Żydami, których powodem była konkurencja handlowa. W 1596 r. Zygmunt III Waza zabronił Żydom m.in. osiedlać się w Latowiczu oraz przebywać w mieście. W wydanym trzy lata później kolejnym dokumencie, zabraniającym Żydom osiedlania się w mieście, król nakazał im też sprzedanie posiadłości i opuszczenie Latowicza w ciągu 6 tygodni.

Po rozkwicie w XVI w. Latowicz podupadł. Przyczyniło się do tego gospodarcze załamanie mazowieckich wsi na przełomie XVI i XVII w., zarazy nękające Mazowsze w latach 80. XVI w., częste pożary drewnianej zabudowy miejskiej i liczne wojny, a zwłaszcza „potop szwedzki”. Lustracja z 1565 r. podaje, iż w Latowiczu było 256 domów, według następnej lustracji z 1613 r. liczba ich wprawdzie wzrosła do 280, ale 43 domy stały puste – częściowo z powodu pożarów, jak też zniszczenia przez wojsko. W 1660 r., po „potopie”, Latowicz liczył jedynie 18 domów. Liczba mieszkańców dramatycznie spadła. Większość z 39 włók miejskich i 26 przedmiejskich oraz z 279 morgów pól wokół miasta leżała odłogiem. Podobnie miała się sytuacja z rzemiosłem. Szesnastowieczna lustracja podawała liczbę 102 rzemieślników (w tym 36 piwowarów, 11 kuśnierzy, po 8 krawców, kowali i prasołów), podczas gdy w 1660 r. w Latowiczu mieszkało jedynie 8 rzemieślników.

Wiek XVIII to czas podźwignięcia się Latowicza z wielkich zniszczeń. Miasto rozbudowywało się. Znów przybywało w nim domów i powiększała się liczba mieszkańców. W latach 30. tego stulecia starosta latowicki, książę August Aleksander Czartoryski ufundował drewniany kościół pod wezwaniem Św. Trójcy, rozebrany w 1918 r., gdyż w latach 1899-1911 zbudowano tu nowy murowany kościół w stylu neogotyckim pod wezwaniem św. Walentego. Przy kościele powstały dwa bractwa licznie zrzeszające mieszczan: w 1721 r. Bractwo Różańca Świętego, w 1734 r. – Bractwo Trójcy Przenajświętszej.

Starostwo latowickie przynosiło spore dochody. W XVIII w. należało ono do rodziny Czartoryskich. Począwszy od 1731 r. aż do 1771 r. starostą był książę August Aleksander (†1782), wojewoda ruski, w latach 1771-1795 zaś jego syn, generał ziem podolskich, książę Adam Kazimierz (†1832). Szczegółowy opis stanu i dochodów starostwa z drugiej połowy lat 80. XVIII w. zawiera lustracja z 1789 r. Ostatnia w okresie I Rzeczypospolitej lustracja Latowicza to tzw. rewizja miasta wolnego Latowicza, dokonana na mocy uniwersału Komisji Policji Obojga Narodów, przeprowadzona i spisana w styczniu 1792 r. Ukazuje ona miasto mające łączną liczbę 270 posesji, w tym 259 miejskich, 7 duchownych i 4 starościńskie. W mieście było ponad 200 drewnianych budynków umieszczonych przy rynku, siedmiu ulicach i na przedmieściu Wymyśle.

PO ROZBIORACH (od 1795 r.)

W wyniku trzeciego rozbioru Polski Austria weszła w posiadanie części Małopolski z Krakowem, reszty województw sandomierskiego i ruskiego oraz ziem położonych na prawym brzegu Pilicy i Wisły, a także lewym brzegu Bugu zwanych Galicją Zachodnią (Westgalizien). Stolicą prowincji został Kraków znajdujący się na samym jej skraju (od 1796 r). Wśród zajętych przez Austrię terenów znalazła się m.in. część ziemi czerskiej z powiatem garwolińskim, a więc i miastem Latowicz. Sytuacja owych ziem była niewyjaśniona, gdyż po wycofaniu się stąd rosyjskich wojsk okupacyjnych Austria toczyła o nie spór z Prusami. Latowicz położony był w okręgu Wiązowna, włączonym ostatecznie do większej jednostki administracyjnej – dystryktu. Dystrykt ten nazywano Mazowieckim, z siedzibą w Mińsku, potem w Stanisławowie i w Siedlcach. Dla prawidłowego podziału nowo zajętych terytoriów postanowiono dokonać pomiarów terenowych i opracować szczegółowe mapy do użytku administracyjnego. Pracami pomiarowymi kierował profesor matematyki we Lwowie baron von Metzburg.

W okresie Księstwa Warszawskiego w 1810 r. w 206 domach mieszkały tu 1094 osoby. Po okresie napoleońskim Latowicz leżał na terenie powiatu siennickiego, obwodu stanisławowskiego, województwa mazowieckiego (z czasem guberni warszawskiej). Do złego stanu upadającego i zacofanego gospodarczo miasta przyczyniła się też samowolna działalność burmistrzów latowickich z pierwszej ćwierci XIX w., zwłaszcza Feliksa Bojanka. Z początku lat 20. XIX w. zachowały się dwa, zbliżone do siebie treściowo plany miasta narodowego Latowicza, które wraz z pochodzącym z 1820 r. opisem historyczno-topograficzno-statystycznym miasta, sporządzonym przez burmistrza Piotra Żychlińskiego na polecenie Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, dają pełny obraz miasta w tym okresie. Wówczas Latowicz liczył niespełna 1100 mieszkańców oraz miał 186 domów wyłącznie drewnianych.

Lektura i analiza urzędowych dokumentów z 1824 r., zgromadzonych w związku z wyborem dozoru kościelnego w parafii latowickiej, pozwala zapoznać się z wieloma aspektami organizacji życia parafii i jej majątkiem. Materiały owe przytaczają też nazwiska parafian zaangażowanych w działalność organizacyjną i finansową parafii.

Przedostatni, zachowany opis Latowicza jako miasta pochodzi z 1860 r. Wykonał go, według kwestionariusza nadesłanego przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych, kolejny burmistrz miasta Franciszek Ostrowski. Ludność miasta liczyła wtedy ponad 1100 osób. Pięć lat później, po przeprowadzeniu następnej inwentaryzacji miasta okazało się, iż liczba mieszkańców wzrosła do blisko 1300 osób (w tym 11% Żydów) mieszkających w 170 drewnianych domach. Drewnianą zabudowę miasteczka uzupełniały cztery drewniane karczmy i szpital dla dziadów kościelnych. Spis z lat 1864-1865 wykazał niewielki wzrost liczby ludności i domów, nadal wyłącznie drewnianych.

LATOWICZ WIEJSKI

W 1869 r. na mocy carskiego ukazu Latowicz utracił prawa miejskie i stał się osadą. Po kilku następnych zmianach administracyjnych, podczas I wojny światowej Latowicz znalazł się w powiecie mińskim, guberni warszawskiej.

Po serii wielkich pożarów w latach 1880, 1889, 1893, 1901 i 1906 w Latowiczu powstała ochotnicza straż pożarna; w 1920 r. wielu latowickich strażaków weszło w skład polskich oddziałów walczących w czasie wojny polsko-rosyjskiej.

W 1910 r. ludność miasta liczyła 2461 osób. W ostatnim roku I wojny światowej, według polsko-niemieckiej „Księgi adresowej dla przemysłu, handlu i rolnictwa” opublikowanej przez wydawnictwo Rudolfa Mossego, mieszkało tu 2250 osób, był kościół i szkoła. Targi odbywały się w co drugi tydzień w poniedziałki. Na początku lat 20. Latowicz liczył 285 domów i 2180 mieszkańców. W 1961 r. mieszkało tu 1700 osób.

Większość zabytkowych budowli Latowicza spłonęła podczas licznych pożarów miasta. W 1918 roku rozebrano drewniany kościół św. Trójcy, a znajdujące się w nim obrazy, rzeźby, fragmenty ołtarzy bocznych i inne elementy przeniesiono do nowowybudowanego neogotyckiego kościoła pod wezwaniem św. Walentego i św. Trójcy. Dzięki temu w obecnej świątyni możemy podziwiać m.in. barokową chrzcielnicę z 1647 roku, bizantyjsko-włoski obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z XVII wieku oraz płaskorzeźbę św. Stanisława biskupa. Wznoszące się zarówno w pobliżu kościelnego muru jak i na terenie okolicznych miejscowości przydrożne kapliczki, krzyże i figury pochodzą z XIX i I połowy XX wieku.

Położenie gminy Latowicz sprzyja rozwojowi turystyki zarówno rowerowej jak i pieszej. Osoby lubiące wodę mogą pokusić się o spływ niewielką acz urokliwą rzeką Świder. Poza tym na terenie gminy, w miejscowości Gołełąki znajdują się – warte odwiedzenia – rozległe tereny bagien i moczarów zakwalifikowane do obszarów chronionego krajobrazu.

Numer: 1-2 /1316-17/ 8-15 stycznia 2023   Autor: J. Zbigniew Piątkowski